|
|
Reigosa, Antonio.
ÒGalicia Encantada: Enciclopedia da fantas’a popular de
Galicia. Un porvir para a tradici—nÓ. Culturas
Populares. Revista Electr—nica 4 (enero-junio 2007). http://www.culturaspopulares.org/textos4/articulos/reigosa.htm ISSN:
1886-5623 |
Galicia Encantada: Enciclopedia
da fantas’a popular de Galicia.
Un porvir para a tradici—n
Antonio Reigosa
Museo Provincial de Lugo
Resumen
Galicia Encantada (http://www.galiciaencantada.com) es un proyecto para
internet que nace de la necesidad de comunicar, de estudiar, de divulgar y de
preservar para el futuro un patrimonio vivo. Su objetivo principal es la
literatura oral aunque abarca, o pretende abarcar, todas las manifestaciones
que consideramos patrimonio inmaterial. Galicia Encantada es un proyecto
interactivo, din‡mico, congregador de esfuerzos y saberes, con vocaci—n de ser
œtil a los gallegos y a los que quieran conocer nuestra cultura.
Palabras clave: Galicia, folklore,
antropolog’a, cuento, leyenda, superstici—n. internet, magia, brujer’a, diablo.
Abstract
Galicia Encantada (Bewitched Galicia) (http://www.galiciaencantada.com) is an online
project for communication, study and preservation of a living heritage. Its
main subject is oral literature but it also hosts all demonstrations considered
as immaterial heritage. Bewitched Galicia is an interactive and dynamic project
thas has the purpose of being useful to Galician people and all those who want
to know Galician culture.
Keywords: Galicia, Folklore,
Anthropology, Folktale, Legend, Superstition, Internet, Magic, Witchcraft,
Devil.
|
D |
enominamos virtual ao probable ou posible, ao ficticio, ao que non sendo
a’nda pode selo, ou a aquilo que
sen ser real pode parecelo ou producir sensaci—ns moi semellantes. Chamamos
tradici—n ‡s informaci—ns, ritos, costumes, co–ecementos ou crenzas que nos
chegan dos devanceiros, xeralmente por v’a oral. Galicia Encantada bebe da
tradici—n e medra e ten sentido no mundo virtual como se o pasado se
proxectase nun espello de futuro.
Galicia Encantada Ž, xa que logo, un proxecto que nace da necesidade de
comunicar, de procurar o contacto entre esas dœas beiras dun mesmo r’o que
aparentan tan illadas, a do pasado e aqueloutra ribeira que anceiamos para que
a tradici—n sobreviva sen sucumbir ao ’mpetu da corrente globalizadora. Galicia
Encantada Ž, ou quere ser, unha ponte virtual que tenta salvar a desconfianza
xerada nos tempos actuais para coa tradici—n e para co seu futuro.
Mais o certo Ž que, deixando atr‡s as ret—ricas e
figuras literarias, Galicia Encantada trata dun patrimonio semiesquecido,
marxinal, moi devaluado, case clandestino, seguramente porque nos vŽn do pasado
e porque a sociedade galega actual, como toda sociedade moderna, ten tendencia
a non mirar atr‡s. A s’ndrome da estatua de sal, se cadra. E isto Ž as’, entre
outras moitas raz—ns, porque ese patrimonio se transmitiu fundamentalmente por
v’a oral, porque provŽn de devanceiros aos que temos tendencia a considerar
intelectuamente inferiores a n—s, e porque a enorme capacidade de persuasi—n
dos medios de comunicaci—n actuais discrimina negativamente todo o que non Ž mercado
ou propaganda œtil para o intre inmediato.
Por outra parte, estar na rede Ž unha das mellores
maneiras de estar no mundo, as’ que os que compartimos a mesma cultura, os que
pretendemos estudala e divulgala para facela visible e accesible non podemos virarlle
as costas a un medio que posibilita que os galegos de Arxentina, de Australia,
de MŽxico e os do Courel, po–amos por caso, poidan relacionarse en tempo real,
entendŽndose na mesma linguaxe cultural. E cos galegos, ou canda os galegos, o
resto do mundo interesado ou curioso do noso patrimonio oral
O proxecto Galicia Encantada, Enciclopedia da fantas’a popular de Galicia (http://www.galiciaencantada.com), promovido por quen suscribe e co
asesoramento tŽcnico de Manuel Fern‡ndez Prado, de Desarrollos Lugonet, est‡
operativo na rede desde o 3 de marzo de 2005. Como xa dixemos o principal
obxectivo desta proposta consiste en aproveitar as inmensas posibilidades da
internet para achegar a calquera interesado, sexa cal sexa o punto xeogr‡fico
onde se atope, a m‡xima informaci—n posible arredor da literatura, das
pr‡cticas textuais e, en xeral, de expresi—ns orais moi variadas do patrimonio
inmaterial galego. Ao mesmo tempo, e ‡ inversa, esta mesma v’a permite a quen
as’ o desexe estar en disposici—n de incorporar a esta base de datos todos
aqueles documentos do tradicional galego que calquera colaborador, desde o
recuncho m‡is insospeitado, te–a a ben propo–er. Cremos contribu’r as’ a unha
maior difusi—n e co–ecemento da nosa identidade e a unha posta en valor dos
nosos referentes culturais, non para para conservalos como mostras
arqueol—xicas do pasado sen—n como patrimonio vivo, chave e alicerce do futuro;
sabendo de onde vimos, mellor transitaremos polos cami–os do porvir.
Prestamos especial atenci—n ‡s manifestaci—ns de car‡cter local, ‡s novas e
particularidades dos seres m’ticos que habitan as nosas xeograf’as m‡is
’ntimas: m‡moas, castros, fontes, penedos, covas, illas, pozos, cami–os,
montes, r’os, santuarios..., o
que, aos poucos, vai ir permitindo elaborar o que poderiamos denominar corpus da fantas’a popular de Galicia. Desde o
local ao universal para non perder as referencias neste mundo globalizado e totalizador.
Entendemos que merece a pena po–er en valor a literatura de tradici—n oral,
a primeira literatura que existiu, e amosar as posibilidades educativas e
formativas deste patrimonio. Por iso, a modo de preceptos ou obrigas esixibles a este proxecto, propo–emos
actividades axeitadas para co–ecelo e gozalo, tratando de estimular o interese
dos m‡is novos para que nun futuro non moi afastado nos releven no seu estudo,
investigaci—n e difusi—n, para que reclamen un lugar para a nosa literatura
oral como parte que Ž dun sistema literario antigo e universal. Directa e indirectamente tratamos de
incentivar o co–ecemento da contorna e dos seus moradores, evidenciar o valor
das tradici—ns e o das persoas maiores que as co–ecen, amosar o proveito da
conversa e o da necesidade de saber escoitar e contar. Todo isto, ademais, pode
axudar a integrar os procedentes doutras culturas, compartindo os seus contos e
os nosos que, ao cabo, son os mesmos.
En resumo, queremos facer visible un patrimonio e canda el a idea de que se
pode gozar contando e escoitando; escribindo coa boca e lendo cos o’dos, para que, finalmente, facendo uso das
TIC, os m‡is novos poidan navegar entre dous mundos aparentemente incompatibles: o da tradici—n e o da
modernidade. Neste senso, entendemos que os poderes pœblicos con
responsabilidades culturais e educativas deberan contribu’r decididamente a
este entendemento interxeneracional.
A web organ’zase en secci—ns e/ou categor’as atendendo a enunciados como a
morte, o alŽn, augas, astrolox’a, heroes, a medicina, os ritos, a fauna ou a flora, a literatura, a mitolox’a relixiosa, o lume, o calendario popular, pedras, demo, seres
m’ticos, lendas urbanas, publicaci—ns, toponimia, xogos, ...etc. Nestas e noutras categor’as
inclœense os documentos atendendo ao tema, a’nda que, como Ž obvio, ao tratarse
de materia susceptible de mœltiples clasificaci—ns, moitos dos documentos
incorporados aparecen en varios destes apartados.
No que chamamos secci—ns: çrea Recreativa, Rutas
Encantadas, Colaboradores ou a Revista achŽgase informaci—n pr‡ctica ou
propostas de car‡cter did‡ctico. As’, paseni–o incorp—ranse artigos moi
variados de investigaci—n ‡ Revista (ISSN 1887-2859), propostas did‡cticas para
o mundo escolar baixo o t’tulo Did‡ctica da fantas’a, rutas posibles na
actualidade para seguir as pegadas da tradici—n en Rutas Encantadas, e ata
existe a çrea Re-creativa onde atopan acomodo as creaci—ns de autor que revisan
e actualizan, ou propo–en facelo, o discurso da tradici—n.
A pesar disto, o Žxito m‡is reconfortante acadado ata o de agora pola web
Galicia Encantada Ž, sen dœbida, o importante nœmero de colaboradores que
achegaron traballo de seu para que todos os compartamos. E entre estes
colaboradores contamos varios grupos escolares coordinados por profesorado
sensibilizado e disposto a estimular entre o alumnado o co–ecemento do
patrimonio inmaterial. Se este proxecto contribu’u a este espertar, xa mereceu
a pena.
Eterno agradecemento pois a todos eles polos textos, polas fotos e polas
fermos’simas ilustraci—ns enviadas pola excelente debuxante Noem’ L—pez que
puxo rostro aos seres da nosa tradici—n. Galicia Encantada pode presumir,
grazas a todos estes colaboradores, de ser unha ilusi—n compartida; de ser, por
tanto, unha ilusi—n con porvir.
Por œltimo, lembr‡moslle ao viaxeiro polas p‡xinas
de Galicia Encantada que pode contribu’r ao seu crecemento a travŽs do
formulario ÒEnv’a unha lendaÓ dende calquera punto xeogr‡fico, de Galicia ou do
resto do mundo, e achegar Òfantas’asÓ a esta Òlareira virtualÓ, ‡ calor dun
patrimonio compartido. Case mil
douscentos documentos en arquivo e m‡is de duascentas mil visitas nestes dous
anos e pouco de andaina son un est’mulo nada desprezable.
Vela’ algœns exemplos:
DOCUMENTOS
A cidade
de Proencia
Proencia estaba en Proendos, Sober (Lugo), era cidade de mouros e agora
est‡ aterrada. Nun pozo da finca do Barbados hab’a dœas camp‡s de ouro. Neste
mesmo pozo escavaron os devanceiros da casa e atoparon dœas olas; unha con ouro
e outra con veleno. Parece que abriron a de veleno e que morreron todos os da
casa ag‡s a criada e un cativo que seica estaban co gando no monte.
F‡lase dun libro que ti–a as
instruci—ns para facerse rico. Se ti–as valor e sa’as ‡ hora ao lugar sinalado, hab’a aparecer un touro
cunha cadea de ouro ‡ rastro. Quen non tivese medo qued‡base coa cadea pero,
polo visto, ninguŽn tivo valor. TamŽn dic’a o libro que
hab’a unha cadea de ouro pola rodeira do carro do cami–o de San Cristovo; o que
lese ben no libro quedaba coa cadea pero o que lese mal, convert’ase en cobra.
TamŽn se fala da existencia
dunhas camp‡s de pau co badal tamŽn de pau, capaces de predicir acontecementos,
e que en Pedride se botabas un cribo a rolos, al’
onde parase hab’a tesouro.
Fonte: Grupo Ò O Tr’coleÓ.
Documento inŽdito sobre as lendas de Sober
Teresa da Creer’a, a panadeira dos mouros
En Pena Rubia, en Vilisome, San Estevo de Anllo, Sober (Lugo) viv’an os mouros.
O pan fac’allelo unha muller de Bordelle
chamada Teresa da Creer’a e c—ntase que unha vez, mentres ela ama–aba para cocer,
os mouros foron buscar le–a para o forno e quedou soa na casa.
Os mouros deixaron unha ola no lume e
rog‡ranlle ‡ panadeira que non mirase o que hab’a dentro. Pero ela mirou e viu
que dentro da pota hab’a unha caveira cos pelos requichados.
A panadeira colleu medo e botou a correr pola ribeira arriba cara ‡ sœa
casa. Daquela regresaban os mouros coa le–a e ao vela correr berr‡banlle:
–ÁTeresa da Creer’a, vulva polo crecente e pola pineira!
E ela contest‡balles:
–ÁNon volverei eu non, anque de ouro se volvera!
Fonte: Grupo Ò O Tr’coleÓ.
Documento inŽdito sobre as lendas de Sober
O libro do crego de Rioaveso
Pasou en Xeada, Rioaveso, Vilalba (Lugo). Cando hab’a treboada, o crego coll’a un libro que ti–a e lendo nel consegu’a apartar a saraiba para que descargase nun cami–o, onde non fixesen mal a ninguŽn.
Un d’a que o crego estaba en conversa cuns veci–os das casas de Xeada, pousou o libro e un neno que pasou colleuno, e, sen d‡rense conta nin o crego nin os outros veci–os, xa o viron erguerse no aire co libro na man, levitando.
O crego berroulle:
–ÁAh, p‡jaro, onde est‡s! ÁA ver se me podes
mandar o libro aberto!
Conseguiu baixarlle o libro pero o neno segu’a al—
enriba. Ent—n, o crego pœxose a ler no libro — revŽs, moi despaci–o, e o neno
foi baixando a modo. Se le apurado ou pecha o libro, o neno baixar’a de golpe e
pod’ase matar.
Fonte: Arquivo Chaira:
Informaci—n de CORSINA PRADO RêO,
Campelas, Rioaveso, Vilalba. 9
de xu–o de 1993.
O nome do caracol
ÀSabedes por que lle chaman caracol — caracol?
Unha vez estaban Jesœs e San Pedro po–Žndolle nombre —s animales e entonces todos ten’an ya nombre menos un bichi–o que iba arastr‡ndose, con cornos e todo eso por a’. Iba arrastr‡ndose polo suelo e dice San Pedro, dice:
–ÁJesœs! –dice–, e a ese Àcomo lle po–emos, que non ten nombre?
E queda Jesœs pensando e dice:
–E vai de
cara ‡ col –dice–; pois mira, como vai de cara ‡ col, v‡moslle
chamar caracol.
E salta o caracol;
dice:
–ÁJe, menos mal que
non vou cara a un allo!
Fonte: Arquivo Chaira:
Transcrici—n da versi—n oral de Luis Nò„EZ, Lugo. abril de 1998.
O demo coxo en Abad’n
Este demo Ž o encargado de recoller as almas dos que morren pero, como Ž
trenco, case nunca chega a tempo. Cando se tropeza con el, o mellor, para que
non nos faga dano, Ž dicir as palabras de San Xo‡n Retorneadas, se Ž que se
saben; sen—n que haxa sorte. Hefaistos e Baco tamŽn eran coxos e estaban
relacionados co inferno.
O XosŽ, ter’a vinte e tantos anos, ’a ver a moza e
no cami–o por onde tra’an os mortos dos Samord‡s, parroquia de Galgao, concello
de Abad’n, deulle a gana, dispensando, de baixar os pantal—ns. Arrimouse as’ a
un lado do cami–o e estivo facendo as sœas necesidades. E, niso, ve que pasa
alguŽn coxeando polo cami–o que vai cara a igrexa parroquial; e era o demo, e coxeaba.
O mozo levantouse e quedou quieto. E foi boa sorte
porque se lle chega a falar — mellor o leva canda el. O XosŽ despois soubo que
aquel d’a houbera un defunto nos Samord‡s e supuxo que o demo coxo non chegara
a tempo para recibir a alma do que morreu, e regresaba desgustado.
Fonte: Arquivo Chaira:
Informaci—n de ATILANO RIVAS,
Rego da Cal, Galgao, Abad’n
(Lugo).
O cura
Anto–anes e os nubeiros
Na parroquia de
Abeledo, concello de Abad’n (Lugo) houbo un cura que lle chamaban O Anto–anes.
Un d’a presentouse unha tormenta e o cura, que estaba na casa rectoral,
pœxose a ler nun libro que ti–a enriba da mesa do escritorio.
L’a de prŽsa e suaba. E as’ estivo bastante tempo ata que, moi apurado,
tivo que meterse debaixo da mesa, xusto a tempo para librarse dun coitelo
grande que se chantou no medio e medio da mesa.
De inmediato, a treboada foise indo e descargou no monte, onde non fixo
dano a ninguŽn.
O coitelo mand‡rao o nubeiro, vencido polo esconxuro do cura Anto–anes.
Fonte: Arquivo Chaira:
Informaci—n de FRANCISCO PƒREZ,
O Carballo, Abeledo, Abad’n
(Lugo). 15 de novembro de 1992.
Pena Rold‡n
Na parroquia dos
Vilares, concello de Guitiriz (Lugo) hai unha enorme pena duns seis metros de
altura con dœas grandes fendas e mais un anaco desprendido pousado no chan.
A finais do sŽculo XIX constru’se unha casa que apoia a parte posterior e
mailo lateral dereito sobre a pena e actualmente viven nela Agust’n Teijido,
alcumado Agust’n de Rold‡n, e a sœa dona, Sara Lobeiras.
O nome do penedo, Pena Rold‡n, venlle, segundo a lenda, de cando Rold‡n
pasou polo lugar, canso xa de pelexar contra os mouros. Vendo que lle chegaba a
hora de morrer quixo deixar a sœa pegada na rocha; coa sœa espada f’xolle dœas
fendas ‡ pena e logo debuxoulle unha cruz. Na parte superior da pedra p—dense
ver a’nda as pegadas das ferraduras do seu cabalo e hai quen escoita, de cando
en cando, tronos e falas dentro da rocha coma se o heroe, o palad’n Rold‡n, e o
seu cabalo a’nda cabalgasen por riba do penedo.
[Informaci—n de Cristina PŽrez, en ÒEl
ProgresoÓ, xoves 18 de maio de 2006, p‡x. 16]
A fonte dos tres xuncos
En Rubi‡s dos Mistos, na parroquia de Santiago de Rubi‡s, concello de Calvos de Rand’n (Ourense), hai un monte co–ecido como A Torre que agacha unha fonte misteriosa.
S— pode vela quen non vaia pensando nela; o que devece por atopala pode
pasar mil veces por cabo dela que nunca a chegar‡ a ver.
Cabo da fonte nacen tres xuncos pero, coidado: segundo por cal puxes o
destino resŽrvache ouro, prata ou carniza. Se sae ouro, ser‡s rico toda a vida;
se sae prata, quedas como est‡s; mais se o que sae Ž carniza todo o que che
quede de vida ser‡s un desgrazado.
[Recollido por JosŽ
Gonz‡lez Rodr’guez en xaneiro de 1994
a Carme Escudero Rodr’guez de 86 anos]
Herba
peliqueira
Herba imprescindible
para saber onde hai tesouros. At—pase no m‡is fondo das covas ou en foxos
profundos nos que nunca xee nin cheguen os raios do sol, pois perder’a as
propiedades.
Unha vez apa–ada hai que cocela en auga de sete banzados e tomala durante
doce d’as consecutivos. A noite seguinte revelar‡selle nun so–o a quen tomou o
bebedizo o lugar exato onde se encontra o tesouro, a que profundidade e incluso
a forma do recipiente que o garda.
FOLGAR CRESTAR,
Abilio, Historia de Mora–a y tradiciones gallegas,
Imprenta Paredes,
Pontevedra, 1975. VAQUEIRO, V’tor, Gu’a da Galiza M‡xica,
Galaxia, Vigo, 1998.
Ponte Pedri–a
De vez en cando,
a’nda que s— nas Žpocas de seca, vese, coma se fose o esquelete dunha pantasma,
o que queda da Ponte Pedri–a, a vella ponte romana do concello de Bande
(Ourense) que dorme baixo as augas e que era paso da V’a XVIII, Itinerario de
Antonino (A V’a Nova). Esta ponte foi declarada Monumento hist—rico-art’stico o
ano 1944 e cinco anos despois, sen atender a tal distinci—n, foi anegada baixo
as augas do encoro das Conchas.
A historia fant‡stica popular Ž outra ben diferente. Un mozo de Santa Cruz
rondaba unha moza da outra beira do r’o. Para ir xunta dela cruzaba polas
poldras pero unha vez unha enchente de auga que arroiaba impediulle atravesar.
O mozo botaba xuramentos e maldici—ns, tantos e tan fortes que se presentou o
demo e propœxolle un trato. Lucifer compromet’ase a traballar toda a noite para
constru’rlle unha ponte; o mozo, a cambio, ter’a que entregarlle a alma cando
morrese.
O mozo, vese que gobernaba o amor a sœa conciencia, aceptou o trato e o
demo en vindo a noite pœxose a facer a ponte. Pero xa amenc’a e a’nda lle
quedaba unha pedra por colocar. Vaia; non deu rematado a obra.
Contrariado polo contratempo o demo seica dixo:
–Por culpa dunha pedri–a nunca me fuches
pagada. Vivir‡s sempre maldita e morrer‡s afogada.
Coa maldici—n deulle nome ‡ ponte. O curioso Ž que
sen a pedra que lle faltaba a ponte foi de moita utilidade desde os tempos
romanos ata que os argalleiros do encoro cumpriron a maldici—n. ÀEl non ser‡ o
demo o que tamŽn constrœe os encoros?
Lenda recollida por Rosa
MARTêNEZ GARCIA na fregues’a de Santa Cruz,
Bande (Ourense), en 2001, e
publicada na revista virtual Setestrelo.